اثر نوسبو (nocebo effect)

نوسبو (در لاتین به معنای «من ضرر می‌رسانم») برادر یا خواهر شرور و بی‌رحم  پلاسبو (در فارسی به دارونما ترجمه شده و در لاتین به معنای «من خشنود می‌سازم») است. «پاسخ دارونما» به اثرات مفید درمانی یک دارو یا روش ساختگی (sham) که در نتیجه باور بیمار است، اطلاق می‌شود. برای مثال قرص‌های شکر می‌توانند اثرات افسردگی را بهبود بخشند وقتی بیمار باور داشته باشد که قرص‌های ضد افسردگی هستند. پدیده معکوس «پاسخ دارونما» نیز شایع است: در واقع انتظارات منفی می‌توانند آسیب برسانند.

و اما آیا قرص شکر (دارونما) می‌تواند با عوارض جانبی همراه باشد؟ این موضوع در مقاله‌ای که در مجله درد در سال 2009 منتشر شده مورد بررسی قرار گرفته است. این مقاله همه کارآزمایی‌های کنترل شده با دارونما در زمینه درمان‌های دارویی میگرن و عوارض جانبی گزارش شده در گروه کنترل که به جای داروی واقعی، قرص شکر یا دارونما مصرف می‌کردند را مورد مطالعه قرار داد. نتایج این مطالعه نشان داد عوارض جانبی نه تنها در گروه کنترل شایع بود بلکه بسیار مشابه عوارض جانبی در گروهی بود که داروی واقعی مصرف می‌کردند. این عوارض بسته به نوع داروی گروه دیگر متفاوت بود: بیمارانی که به جای داروی ضد صرع دارونما مصرف کرده بودند عوارض جانبی چون اختلال حافظه، بی‌خوابی و کاهش اشتها را گزارش کردند در حالی که بیمارانی که به جای داروی ضد درد، دارونما مصرف کرده بودند اختلالات گوارش را گزارش کردند که از جمله عوارض شایع داروهای ضددرد است.

مقاله دیگری در سال 2004 مطالعه‌ای بر روی 600 بیمار سه کلینیک آلرژی انجام داد و برای آنها دارویی که به آن آلرژی داشتند و یا دارونما را تجویز کرد؛ 27 درصد از بیمارانی که دارونما گرفته بودند عوارض جانبی چون خارش، بی‌قراری و سردرد را گزارش کردند.

یک مقاله کلاسیک منتشر شده در سال 1987 تأثیر فهرست کردن عوارض جانبی در فرم رضایت‌نامه درمانی بیماران را مورد بررسی قرار داده است. این مطالعه چند مرکزی که یک کارآزمایی بالینی بزرگ کنترل شده بود به مقایسه آسپرین و دارونما در درمان آنژین ناپایدار پرداخته است. رضایت‌نامه اخذ شده از بیماران در دو مرکز از سه مرکز مورد مطالعه به انواع نارحتی‌های گوارشی به عنوان عوارض جانبی داروی تحت درمان اشاره کرده بود. جالب آن که تعداد بیماران این مراکز که نارحتی گوارشی را به عنوان عارضه جانبی گزارش کردند و یا کارآزمایی را رها کردند شش برابر بیشتر از بیماران مرکز دیگر بود که هیچ عارضه جانبی در فرم رضایت‌نامه آنها قید نشده بود.

یک متاآنالیز و مطالعه مروری در دسامبر 2012 اثرات وسیع و تکان‌دهنده نوسبو در کارآزمایی‌های بالینی را نشان داد: در 18 مطالعه دارو درمانی فیبرومیالژیا، 11 درصد از 3,546 بیماری که دارونما مصرف کرده بودند به دلیل عوارض جانبی شامل سرگیجه و تهوع مطالعه را رها کردند. طبق محاسبات سایر مطالعات، «اثر نوسبو» موجب می‌شود بین 4 تا 26 درصد از بیمارانی که دارونما دریافت می‌کنند به خاطر عوارض جانبی این درمان بی‌اثر، مطالعه را ترک کنند.